درآمدی بر حقوق حیوانات در فرهنگ و تمدن اسلامی

«درآمدی بر حقوق حیوانات در فرهنگ و تمدن اسلامی» نوشته مهدی ابراهیم‌زاده عنوان کتابی است که شرکت چاپ و نشر بین‌الملل به‌تازگی آن را منتشر کرده است. نویسنده ضمن اشاره به نکات و مسائل روز مطرح درباب حقوق حیوانات به بررسی ریشه‌های موضوع در علوم مختلف رایج در تمدن اسلامی شامل فلسفه و کلام اسلامی، تفسیر قرآن، حدیث، فقه، عرفان و اخلاق و ادبیات پرداخته است. او در مقدمه و فصول اولیه کتاب به بررسی شکل‌گیری مفهوم حقوق حیوانات در دنیای غرب پرداخته‌است و معتقد است شکل‌گیری جریان‌هایی با رویکرد توجه به حیوانات در دنیای جدید واکنشی به درک مکانیکی انسان از طبیعت بود که در آغاز رنسانس رواج داشت: «شاید در ابتدا چنین تصور شود که عطوفت انسان به حیوانات در دوره رنسانس شکل‌گرفت، اما هم شواهد تاریخی و هم نظریه‌های فیلسوفانی مانند دکارت در این موضوع، نشان می‌دهد که برعکسِ تصور فوق، اومانیسم شکل‌گرفته در رنسانس باعث تشدید خودبرترپنداری انسان بر حیوان و گسترش تمتعات گوناگون انسان از حیوان شد.»

کتاب در ادامه با مرور نظرات غر از آن هستند یا نه؟ و در فصول بعدی به واکاوی این بحث و تبعات آن در تمدن اسلامی می‌پردازد و در فصل پایانی، کتاب «حیات‌الحیوان» دمیری از آثار شاخص و مرجع نگاشته‌شده در تمدن اسلامی درباره حیوانات را از این منبی‌ها در این‌باره روشن می‌سازد که کانون معرفتی مباحث جدید در حقوق حیوانات این سؤال است که آیا حیوانات درد و رنجی می‌کشند یا اصلاً دارای شعور و احساس و مراتبیظر مورد واکاوی قرار می‌دهد.

نویسنده معتقد است برخی آثاری که در تبیین موضوع حقوق حیوانات در ایران به نگارش درآمده‌اند به مبانی فرهنگ و تمدن اسلامی در این زمینه توجهی نداشته‌اند، در حالی‌که این مبانی گاهی برای فیلسوفان غربی از منظر بیرونی جذابیت بیشتری داشته‌است. در این‌باره در کتاب به نقل قول پیترسینگر[1] فیلسوف اخلاق فعال در زمینه حقوق حیوانات اشاره شده است که در مقدمۀ خود به مناسبت ترجمۀ فارسی کتاب آزادی حیوانات، در سال 2016 میلادی، از آموزه‌های اسلامی در زمینۀ حقوق حیوانات به‌نیکی یاد می‌کند:«در جایی خواندم هنگامی که پیامبر اسلام (ص) با سپاهیان خود برای فتح مکه می‌رفت، سگی را دید که به بچه‌هایش شیر می داد و زوزه می‌کشید. پیامبر به یکی از همراهانش فرمود کنار (و جلو) آن حیوان بایستد و از او مراقبت کند تا مبادا سپاهیان که از آنجا می‌گذرند، به او و بچه‌هایش آسیبی برسانند. این ماجرای گیرا، نهایت توجه به حیوانات را نشان می‌دهد. می‌توان تصور کرد که پیامبر با دیدن بی‌رحمی‌هایی که به‌شکلی عادی و به‌گونه‌ای بسیار غیرضروری، در جوامع مدرن امروزی، بر حیوانات وارد می‌شود، وحشت‌زده می‌شد.»همان‌گونه که اشاره شد در ادامه به بررسی ابعاد این موضوع در علوم مختلف تمدن اسلامی پرداخته است. کتاب با رجوع به منابع مختلف که در پایان کتاب در ۹۵ عنوان آمده، سعی کرده‌است هرآنچه را که با موضوع حقوق حیوانات در تمدن اسلامی پیوندی دارد حداقل فهرست کند و دریچه‌ای به بحث در آن زمینه بگشاید. از سابقه گیاه‌خواری در تمدن اسلامی تا ظرائف ذبح چهارپایان در اسلام، اسامی مشترک بین انسان و حیوان، اعتقاد به شوم‌بودن برخی حیوانات، استفاده از حیوانات در مقاصد آزمایشگاهی در تمدن اسلامی و … در بین این طیف گسترده مسائل طرح‌شده است. در خلال مباحث و ارجاعات فراوان مطرح‌شده، نکته‌ها و آموزه‌های فراوان شنیده‌نشده‌ای وجود دارد و تلاش شده هم حوصله مخاطب عمومی سر نرود و هم برای مخاطب تخصصی خواندنی باشد.

با این‌حال نویسنده در اغلب بخش‌ها ذکر می‌کند که مطالب بیان‌شده صرفاً مدخلی به بحث تفصیلی در عنوان مدنظر است و مجال برای تحقیق و پژوهش و گسترش تحقیقات در سرفصل‌های مذکور وسیع است. در این رابطه فهرستی از پژوهش‌های پیشنهادی مرتبط نیز در پایان کتاب آمده‌است.

فصل اول کتاب با عنوان «دنیای غرب و حقوق حیوانات » با عناوین «از جمشید و ضحاک تا دامپروی صنعتی» و «دنیای مدرن و تلقی ماشینی از حیوان» تنظیم شده‌است. فصل دوم با عنوان «اخلاق و حقوق حیوانات در تمدن اسلامی» در سرفصل‌های «فلسفه و کلام»، «تفسیر قرآن»، «حدیث»،« فقه»، «عرفان و اخلاق»، «ادبیات» و «سایر موضوع‌ها و منابع» سامان‌ یافته است.

فصل سوم با عنوان «حقوق حیوانات در یک کتاب مرجع در تمدن اسلامی» ابتدا «آثار مرتبط با حیوانات در تمدن اسلامی»‌ را ذکر کرده‌است. سپس در عنوان«چرا حیاة‌ الحیوان؟» به‌دلایل انتخاب این کتاب برای تبیین موضوع پرداخته است و در عنوان «بررسی شواهد مرتبط با حقوق حیوانات در حیاة ‌الحیوان» این موارد را در دو دسته «شواهد مؤید حقوق حیوانات» و «برخی شواهد نافی حقوق حیوانات» مورد بررسی قرار داده‌است. در انتهای کتاب «نمایه اعلام و موضوعات» درج شده‌است.

این کتاب برگرفته از پایان‌نامه کارشناسی ارشد مهدی ابراهیم‌زاده است که در سال ۱۳۹۷ در دانشگاه تهران با درجه عالی دفاع شده‌است. برخی بخش‌های تخصصی‌تر پژوهش مذکور حذف شده و عناوین و سرفصل‌ها برای مخاطب عمومی بازنویسی شده‌است.
«درآمدی بر حقوق حیوانات در فرهنگ و تمدن اسلامی»، تألیف مهدی ابراهیم‌زاده در 136 صفحه و با شمارگان 1000 نسخه به‌تازگی توسط شرکت چاپ و نشر بین‌الملل روانه بازار شده‌است.